Burgerschap en nieuwe democratische verhoudingen
Is onze democratie nog wel vitaal genoeg? De stembus alleen is niet voldoende voor wie democratie als de macht aan het volk werkelijk serieus neemt. Traditionele vormen van beraadslaging zoals bewonersgroepen, buurtpanels en bewonersraden en cliëntenraden hebben slechts op een beperkte groep burgers aantrekkingskracht en trekken daardoor veelal steeds dezelfde, beperkte groep burgers. Er is daarbij veelal sprake van ‘rituelen van beraadslaging’ (Van Stokkom 2006) die veel betrokkenen als beperkt zinvol of effectief ervaren. De vraag is op welke manier de betrokkenheid en participatie van burgers naast verkiezingen het beste vorm kan krijgen. Wat is actief burgerschap in een vitale democratie?
Evelien Tonkens besteedt in haar onderzoek op drie manieren aandacht aan deze vragen: door onderzoek naar gezag en waardigheid in een democratische cultuur, naar participatieve democratie, en naar burgerinitiatieven.
1. Burgerschap en participatieve democratie
Veel burgers en bestuurders zoeken naar nieuwe manieren van deliberatie, vaak op lokaal niveau, van de G1000 tot en met burgerforums, burgerpanels en stadsgesprekken. Er leven echter veel vragen over de wijze waarop burgers en beleidsmakers/professionals op een goede manier met elkaar in gesprek kunnen raken. Hoe functioneren nieuwe vormen van burgerparticipatie? Hoe en onder welke voorwaarden leveren zij een bijdrage aan een vitale democratie? En hoe verhouden nieuwe participatieve vormen van betrokkenheid zich tot de representatieve politiek?
In het boek Montessoridemocratie doen we verslag van een onderzoek naar de verhouding tussen participatieve en representatieve democratie. We constateren dat de opkomst van de participatieve democratie leidt tot informalisering en juridisering van de representatieve democratie. Om te zorgen dat de representatieve democratie ook vitaal blijft, is het van belang om met de participatieve ook de representatieve democratie te versterken. Ook stellen we vast dat een deel van de mensen die niet meedoen, kritiek heeft op participatieve democratie, en dat het van belang is om ook met de non-participanten rekening te houden.
2. Burgerinitiatieven
Er wordt veel verwacht van burgerinitiatieven: initiatieven van burgers (vaak samen met en/of aangejaagd door ondernemers en overheden) voor het verbeteren van hun sociale en fysieke omgeving. Denk aan het organiseren van straatfeesten, straatspeeldagen of opruimacties, maar ook aan complexere projecten zoals energie- of zorgcoöperaties. Actieve burgers worden gezien als vernieuwers van het systeem die zelf initiatief nemen die stroperige bureaucratische overheidsprocessen omzeilen of zelfs doorbreken. Deze beweging van actieve burgers past in het huidige overheidsbeleid waarin burgers worden geacht een actieve rol te spelen. Verantwoordelijkheden die voorheen bij de overheid lagen, worden nu waar mogelijk overgelaten aan burgers in die samenleving.
De verwachtingen van burgerinitiatieven zijn groot. Ze zouden de sleutel zijn tot de oplossing van vier grote maatschappelijke problemen: de kloof tussen burgers en bestuur, gebrek aan integratie en sociale samenhang, tegen gaan van sociale uitsluiting en consumentistisch en asociaal gedrag (Tonkens, 2006, Tonkens et al., 2015). Burgerinitiatieven zijn kortom een antwoord op zowel onvrede over (en bezuinigingen in) de publieke dienstverlening als onvrede over de staat van de democratie.
Met diverse collega’s verricht ik sinds 2005 onderzoek naar burgerinitiatieven. Vragen die daarbij centraal staan zijn: in hoeverre en onder welke voorwaarden zijn burgerinitiatieven een bijdrage aan vernieuwing van de alledaagse democratie? Wat betekenen burgerinitiatieven voor mensen die er aan meedoen, maar ook voor mensen die er juist niet aan meedoen? In hoeverre leiden ze tot nieuwe democratische verhoudingen tussen burgers onderling en tussen burgers en beleid en bestuur? Welke onderwerpen worden geagendeerd, welke mensen doen mee en welke niet, en waarom niet? Wat mogen we van burgerinitiatieven verwachten en wat niet? En in hoeverre en onder welke voorwaarden zijn burgerinitiatieven duurzaam?
3. Gezag en waardigheid in een democratische cultuur
De opkomst van de mondige burger in de afgelopen halve eeuw heeft de gezagsverhoudingen in Nederland grondig veranderd. Zowel uitoefening als acceptatie van gezag zijn moeilijker geworden. Gezag – gedefinieerd als gelegitimeerde macht- is betwist en moet keer op keer verdiend worden. Burgers verlangen een waardige behandeling. Zij associëren waardigheid vaak met gelijkwaardigheid en gelijkheid. Gezagsverhoudingen zijn echter ongelijk. De vraag is daarom hoe waardigheid en gezag met elkaar verzoend kunnen worden in de directe interacties tussen burgers en gezagsdragers. Is ongelijke gelijkwaardigheid mogelijk? Zo ja, hoe en onder welke voorwaarden?
Lopende projecten
Democratische legitimatie van burgerinitiatieven
Recht bij Persoonlijk Maatwerk? De forensisch sociale professional aan zet’ / ‘Justice in tailored provisions? A call for forensic social professionals
Over Inclusieve participatie: onderzoek naar burgers die niet participeren.
Afgeronde projecten
Publicaties (selectie)
Harst, M van der, F. Bredewold en E. Tonkens (2019) Duurzaamheid en democratische legitimatie van burgerinitiatieven in zorg en welzijn. Onderzoeksrapport in het kader van NWO Smart Cities for Urban Regions of the Future (SURF), Utrecht: UvH
Hurenkamp, M. & E. Tonkens (2019) Democratie vernieuwen: iets minder geloof en wat meer argumenten graag. Sociale Vraagstukken, 20-04-19
Trappenburg, M, T. Kampen en E. Tonkens (2019) Social workers in a modernising welfare state: professionals or street-level bureaucrats? British Journal of Social Work, https://doi.org/10.1093/bjsw/bcz120
Kampen, T., & Tonkens, E. (2019). Empowerment and Disempowerment of Workfare Volunteers: A Diachronic Approach to Activation Policy in the Netherlands. Social Policy and Society, (18)3, doi:10.1017/S1474746418000143
Tonkens, E. & I. Verhoeven (2019). The civic support paradox: Fighting unequal participation in deprived neighbourhoods. Urban Studies, (56)8, https://doi.org/10.1177/0042098018761536
Sebrechts, M., E. Tonkens & B. Da Roit (2019). Unfolding recognition: an empirical-theoretical contribution to the concept. Distinktion: Journal of Social Theory, DOI: 10.1080/1600910X.2019.1586741
Bredewold, F., A. Haarsma, M. Jager, E. Tonkens (2019) Convivial encounters: conditions for urban social inclusion. Urban Studies, https://doi.org/10.1177/0042098019869838
Verhoeven, I. and E. Tonkens (2018). Join the citizens! Urban governance in deprived neighbourhoods in the Netherlands. In: M. Stout and J. Diamond From Austerity to Abundance? Creative approaches to Coordinating the Common Good. Vol.6 of the book series Critical Perspectives on International Public Sector Management, Bingley: Emerald, ISSN: 2045-7944
Kampen, T., and E. Tonkens, Empowerment and Disempowerment of Workfare Volunteers: A Diachronic Approach to Activation Policy in the Netherlands. Social Policy and Society, doi:10.1017/S1474746418000143
Kampen, T. and E. Tonkens, A personalised approach in activation. Workfare volunteers’ experiences with activation practitioners, European Journal of Social Work, DOI: 10.1080/13691457.2018.1461069
Duyvendak, J.W. & E. Tonkens (2018) Het sociale domein: democratie, solidariteit en professionaliteit onder druk. De Helling (3), 14-21
Tonkens, E. (2018) Hoe we grote instellingen zijn gaan wantrouwen. Samenleving & Politiek, februari, 24-29
Duyvendak, J.W. & E. Tonkens (2017) Decentralisaties lijden onder een democratisch tekort. Sociale Vraagstukken, 25-04-17
Feringa, D. & E. Tonkens (2017). How the participation style in local youth councils contributes to the civic engagement of young people, Journal of Social Intervention: Theory and Practice 26(2), pp 43-59. http://doi.org/10.18352/jsi.527
Tonkens, E. (2016) Roeping, loyaliteit en gezag: de publieke sector na het neoliberalisme. Oratie Universiteit voor Humanistiek (2016)
Gulikers, H. (2016), Sociaal Verantwoord: Betekenisvolle, leerzame en democratische verantwoording van sociaal werk. Universiteit voor Humanistiek
Tonkens, E. (2016) Roeping, loyaliteit en gezag: medicijnen voor de publieke sector, Sociale Vraagstukken, 29-04-16
Tonkens, E. (2016) Trouw, 30-04-16, Gezag ondergaan is ook een kunst
Tonkens, E., (2016) Het democratisch tekort van de decentralisaties, in: De decentralisaties in het sociaal domein: wie houdt er niet van kakelbont? Essays over de relatie tussen burger en bestuur. Han Noten (red.) Transitiecommissie Sociaal Domein, pp. 60-75
Elshout, Judith (2016). Roep om respect. Ervaringen van werklozen in een meritocratiserende samenleving. Met prof.dr. W.G.J. Duyvendak & Dr. C. Bröer, Universiteit van Amsterdam) Ook uitgegeven als publieksversie.
Mepschen, Paul (2016). Everyday autochthony: Difference, discontent and the politics of home in Amsterdam. Met prof.dr. W.G.J. Duyvendak, Universiteit van Amsterdam
Montessori-democratie. Spanningen tussen burgerparticipatie en lokale politiek. Evelien Tonkens, Margo Trappenburg, Menno Hurenkamp en Jante Schmidt (2015)
Wilde, M. (2015). Brave new neighbourhood. Affective citizenship in Dutch territorial governance. Met prof.dr. W.G.J. Duyvendak, Universiteit van Amsterdam
Tonkens, E. & J.W. Duyvendak (2015) Wetenschapper Rotmans moet zich niet wagen aan voorspellingen, Sociale Vraagstukken, 31-01-15
Tonkens, E. & J.W. Duyvendak (2015) Graag meer empirische en minder eufore kijk op burgerinitiatieven, Sociale Vraagstukken, 17-01-15
Ridderhof de Wilde, M., Hurenkamp, M. Tonkens, E. (2014) Flexible relations, frail contacts and failing demands. How community groups and local institutions interact in local governance in the Netherlands. Urban Studies 51(16), pp.
Feringa, D.R. (2014). Burgerschap als ambacht: Jongerenraden in Nederland. Delft, Eburon (proefschrift, ook verschenen als handelseditie)
Als meedoen pijn doet. Affectief burgerschap in de wijk, Evelien Tonkens en Mandy de Wilde (red.) (2013)
Tonkens, E. (2013) ‘Jeugdoverlast: de strijd om macht en gezag in Kanaleneidland’. In: E. Tonkens & M. de Wilde (red.) Als meedoen pijn doet. Affectief burgerschap in de wijk. Amsterdam: van Gennep, 171-188
Wilde, M. de en E. Tonkens (2013) ‘Op zoek naar erkenning. Verhitte verhoudingen tussen bewoners en instituties’. In: E. Tonkens & M. de Wilde (red.) Als meedoen pijn doet. Affectief burgerschap in de wijk. Amsterdam: van Gennep, 99-121
Tonkens, E. en M. de Wilde (2013) ‘Conclusies – Nieuwe verbanden en nieuwe scheidslijnen in de wijk’. In: E. Tonkens & M. de Wilde (red.) Als meedoen pijn doet. Affectief burgerschap in de wijk. Amsterdam: van Gennep, 263-280
Tonkens, E. (2013) ‘Professionaliteit tussen mondigheid, markt en bureaucratie: Een pleidooi voor herwaardering en democratisering van de professionele logica’. In: M.Schermer, M. Boenink & G. Meynen (red.) Komt een filosoof bij de dokter: Denken over gezondheid en zorg. Amsterdam: Boom, 305-319
Tonkens, E. (2013) ‘Waarom gezag uitoefenen en ondergaan beide zo moeilijk zijn geworden’ in: S. Van Buuren en S. Sieckelink, Gedeeld gezag. Boom, Amsterdam
Burgers maken hun buurt. Denters, B., Tonkens, E.H., Verhoeven, I. & Bakker, J. Platform31 (2013)
Swierstra, T. & E. Tonkens (2013) ‘Mijn deugden en onze deugden: verlangen naar nederigheid, dienstbaarheid en gehoorzaamheid’. Krisis, 2013(2), 120-126
Hassel, D. van, E. Tonkens en M. Hoijtink, (2012) Vluchten in bureaucratie; Bureaucratische gehechtheid onder professionals in de jeugdhulpverlening. Beleid en Maatschappij (39)1: 5-25.
Tonkens, E. (2011) De noodzaak van een democratisch debat over verdienste in een meritocratie, Beleid en Maatschappij, (38) 1, 106-111
Verhoeven, I. & E. Tonkens (2011) Bewonersinitiatieven: partnerschap tussen burgers en overheid, Beleid en Maatschappij, (38) 4, 419-437
Tonkens, E. (2010) ‘De kwaliteit van burgerparticipatie in de stad: De casus bewonersbudgetten’, Bestuurskunde, 4, 34-42
Tonkens, E. (2010) ‘Waarom actief burgerschap?’ In: K. Stuive en P. Deelman (red.), Burgernet en andere vormen van burgerparticipatie in de veiligheid. Dordrecht, SMVP Producties, 29-46
Tonkens, E. (2010) ‘Verlangen naar grote leiders, spugen op kleine leiders.’ In: R. Fraanje en J. van der Knaap (red.), Voorbij de crisis. Een nieuwe tijd vereist een andere overheid. Amsterdam: Van Gennep, 35-48
Swierstra, T. en E. Tonkens (2009) ‘Gebrek aan zelfrespect, orde en zingeving. Polarisatie als antwoord.’ In: Raad voor maatschappelijke Ontwikkeling (red.) Polarisatie. Bedreigend en verrijkend. Amsterdam: SWP, 120-138
Swierstra, T. en E. Tonkens (2009) ‘Morele noden in wankele tijden.’ In: Christen Democratische Verkenningen, nr. 4, 204-211
Wat burgers bezielt. Een onderzoek naar burgerinitiatieven. Hurenkamp, M., E. Tonkens en J.W. Duyvendak, Universiteit van Amsterdam/ NICIS Kenniscentrum Grote Steden, Den Haag (2006)
Tonkens, E. (2006) De bal bij de burger. Burgerschap en publieke moraal in een pluriforme, dynamische samenleving. Amsterdam University Press
Tonkens, E. (2001) ‘Community building in the Netherlands and the UK: New Deal for Communities and Heel de Buurt.’ New Start, bringing together partners in community regeneration, jan. 2001, 12